Cytowanie jest jedną z form dozwolonego użytku, co oznacza, że można cytować cudzy utwór bez zezwolenia twórcy i bez zapłaty wynagrodzenia za taką eksploatację. Jest to ustawowe ograniczenie majątkowych praw autorskich twórcy na rzecz interesu publicznego związanego z dostępem do dóbr kultury i jej upowszechnianiem, swobodą wypowiedzi, edukacją, badaniami naukowymi czy dostępem do informacji. Dozwolone korzystanie z cytatu umożliwia także tworzenie nowych utworów, podnoszenie ich artystycznej rangi, sprzyjając rozwojowi swobody twórczej.
Cytować można utwory fotograficzne, plastyczne i inne drobne utwory w całości oraz urywki utworów m.in. słownych, muzycznych, audiowizualnych – ale nie dowolnie! Prawo autorskie przewiduje wyraźne ramy i cele stosowania prawa cytatu.
Katalog możliwości stosowania cytatu jest zamknięty i co do zasady nie może być rozszerzany, ale jednak pewne analogie mogą być stosowane, jeśli jest do zgodne ze słusznymi interesami twórcy. Zgodne z zaleceniami Dyrektywy 001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22.05.2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (Dz.Urz. WE L 167, s. 10–19) kazuistyczny katalog przypadków stosowania cytatu nie wyklucza możliwości stosowania analogicznych form cytowania, jednak zawsze z uwzględnieniem charakteru jaki dla prawa cytatu przewidział polski ustawodawca.
Taki kazuistyczny model prawa cytatu często rodzi trudności interpretacyjne zwłaszcza w związku z eksploatacją utworów na rynku cyfrowym i zmieniającymi się formami korzystania w utworów.
Jak cytować, żeby nie naruszać prawa?
Przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (pr.aut.) odnoszące się do cytowania dotyczą jedynie utworów, czyli drobnych dzieł lub ich urywków, które noszą cechy indywidualnej twórczości człowieka i podlegają ochronie na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Nie dotyczą zatem innych dzieł nieposiadających cech twórczych.
Cytowanie jest dozwolone jedynie w utworach stanowiących samoistną całość. Oznacza to, że cytowanie jest możliwe jedynie w materiale spełniającym cechy utworu – czyli będącym przejawem działalności człowieka o indywidualnym, kreacyjnym charakterze.
Możliwe jest cytowanie jedynie utworów rozpowszechnionych (nie zawsze muszą być opublikowane). Można cytować utwory plastyczne, fotograficzne i drobne utwory w całości lub urywki innych rozpowszechnionych utworów. Mogą to także być krótkie teksty noszące charakter utworu m.in. utwory słowne, muzyczne lub audiowizualne. Zgodnie z definicją ustawową pr. aut. „utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie”.
Najwięcej trudności w praktyce stosowania cytatów pojawia się w odniesieniu do celu w jakim cytowanie jest dopuszczalne.
Wykorzystanie cytatu możliwe tylko w sytuacjach, gdy służy: wyjaśnianiu, polemice, analizie krytycznej lub naukowej, nauczaniu lub jest uzasadnione tzw. prawami gatunku twórczości.
Warunkiem korzystania z cytatu jest istnienie wewnętrznego, merytorycznego lub artystycznego związku z dziełem twórcy, który posługuje się cytowanym utworem innego autora lub jego fragmentem. Ów związek ma uzasadniać wykorzystanie cytatu w celu wyjaśnienia lub ułatwienia zrozumienia samoistnie stworzonego dzieła przez osobę korzystającą z cytatu. Bez wprowadzenia drobnego utworu lub jego fragmentu dzieło twórcy mogłoby być niezrozumiałe lub pozbawione założonego waloru artystycznego.
Odnosząc się kolejno do przesłanek posłużenia się cytatem, korzystanie z utworów lub ich fragmentów w celu wyjaśniania ma służyć uzasadnieniu własnych wywodów, ugruntowania poglądów czy zobrazowaniu twórczej wizji. Może to nastąpić np. w filmie dokumentalnym o tematyce naukowej, biograficznej lub w artykule.
Realizując cel cytowania w kontekście nauczania, dozwolone jest korzystanie z drobnych utworów lub ich fragmentów w dziele, które spełnia funkcje edukacyjne, czyli np. w podręcznikach lub materiałach szkoleniowych mając na względzie dodatkowe objaśnianie zagadnienia.
Dopuszczalne jest także cytowanie cudzych twierdzeń lub poglądów w celu polemiki z autorem je wyrażającym, co jest uzasadnione samą istotą opracowań polemicznych lub krytycznych. Podobne funkcje spełnia przesłanka cytowania w zakresie analizy krytycznej lub naukowej np. w dziełach audiowizualnych lub wyrażonych słowem.
Najbardziej zagadkową, ale i pojemną przesłanką stosowania prawa cytatu są prawa gatunku twórczości. Zgodnie z najnowszą doktryną oraz zalecaniami Dyrektywy 001/29/WE dopuszcza się zastosowanie cytatu jedynie dla upiększenia tekstu i podniesienia w ten sposób walorów literackich i artystycznych utworu. W prawach gatunku twórczości może także zawierać się użycie „motto” z innego utworu, jednak zawsze przy założeniu, że zastosowanie takiego cytatu powinno mieć związek z całym dziełem, którym jest prezentowane i powinno być uzasadnione jego wymową.
Cytat musi zawsze uwzględniać słuszne interesy twórcy i być stosowany z poszanowaniem jego dóbr osobistych. Zawsze także należy wymienić imię i nazwisko twórcy oraz źródło cytatu.
Autor – Anna Szymańska